تست HLA typing برای تعیین امکان انجام عمل پیوند مغز استخوان

عمل پیوند مغز استخوان

پیوند مغز استخوان، نوعی درمان پزشکی است که مغز استخوان شما را با سلول‌های سالم جایگزین می‌کند. سلول‌های جایگزین می‌توانند از بدن خود شما و یا از یک فرد اهداکننده گرفته شوند.

پیوند مغز استخوان را پیوند سلول‌های بنیادی یا به‌طور خاص‌تر، پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز نیز می‌نامند. از این پیوند می‌توان برای درمان انواع خاصی از سرطان، مانند لوسمی، میلوما، و لنفوم، و سایر بیماری‌های خونی و سیستم ایمنی که بر مغز استخوان تأثیر می‌گذارد، استفاده کرد.

«سلول‌های بنیادی» و «مغز استخوان» چه مفهومی دارند؟

سلول‌های بنیادی، سلول‌های خاصی هستند که می‌توانند تکثیر شده و به انواع مختلفی از سلول‌های مورد نیاز بدن تبدیل شوند. انواع مختلفی از سلول‌های بنیادی وجود دارد که در زمان‌های مختلف در قسمت‌های مختلف بدن یافت می‌شوند.

سرطان و درمان سرطان می‌تواند به سلول‌های بنیادی خون‌ساز شما آسیب برساند. سلول‌های بنیادی خون‌ساز، نوعی از سلول‌های بنیادی هستند که به سلول‌های خونی تبدیل می‌شوند.

مغز استخوان، یک بافت نرم و اسفنج‌مانند در بدن است که حاوی سلول‌های بنیادی خون‌ساز است. این بافت در قسمت مرکزیِ اکثر استخوان‌ها وجود دارد. سلول‌های بنیادی خون‌ساز، در خونی که در سراسر بدن شما در حال حرکت است یافت می‌شود.

وقتی سلول‌های بنیادی خون‌ساز آسیب می‌بینند، ممکن است به گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید و پلاکت تبدیل نشوند. این سلول‌های خونی بسیار مهم هستند و هر کدام وظایف متفاوتی دارند:

• گلبول‌های قرمز خون اکسیژن را در سراسر بدن شما حمل می‌کنند. آنها همچنین دی‌اکسید‌کربن را به ریه‌های شما می‌برند تا بتوان آن را با بازدم از بدن دفع کرد.
• گلبول‌های سفید بخشی از سیستم ایمنی بدن شما هستند که با پاتوژن‌ها مبارزه می‌کنند، ویروس‌ها و باکتری‌هایی که می‌توانند شما را بیمار کنند.
• پلاکت‌ها سلول‌هایی هستند که برای توقف خونریزی، لخته تشکیل می‌دهند.

پیوند مغز استخوان یک روش پیشرفته‌ی پزشکی است که در آن، سلول‌های بنیادی سالم به مغز استخوان یا خون شما پیوند زده می‌شوند. با این کار، توانایی بدن شما در تولید گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید و پلاکت‌ها بازیابی می‌شود.

انواع مختلف پیوند مغز استخوان

انواع مختلفی از پیوند مغز استخوان وجود دارد. دو نوع اصلی آن عبارتند از:

پیوند اتولوگ (Autologous transplant). سلول‌های بنیادی برای پیوند اتولوگ از بدن خود شما می‌آیند. سرطان گاهی اوقات با دوز بالا و شیمی‌درمانی فشرده یا پرتودرمانی می‌تواند درمان شود. اما در عین حال، این نوع درمان می‌تواند به سلول‌های بنیادی و سیستم ایمنی بدن شما آسیب برساند. به همین دلیل است که گاهی پزشکان قبل از شروع درمان سرطان، سلول‌های بنیادی را از خون یا مغز استخوان شما برداشته و یا نجات می‌دهند.

پس از شیمی‌درمانی، سلول‌های بنیادی به بدن شما بازگردانده می‌شوند و به این ترتیب، سیستم ایمنی بدن و توانایی بدن برای تولید سلول‌های خونی و مبارزه با عفونت، بازیابی می‌شود. این فرآیند پیوند خودکار یا نجات سلول‌های بنیادی نیز نامیده می‌شود.

پیوند آلوژنیک (Allogenic transplant). سلول‌های بنیادی برای پیوند آلوژنیک، از شخص دیگری به نام اهدا کننده گرفته می‌شوند. سلول‌های بنیادیِ فرد اهداکننده پس از انجام شیمی‌درمانی و یا پرتودرمانی به بیمار داده می‌شود. به این پیوند ALLO نیز گفته می‌شود.

بسیاری از افراد با انجام این نوع پیوند، اثر «سلول پیوند در مقابل سرطان» را تجربه می‌کنند؛ در این صورت، سلول‌های بنیادی جدید، سلول‌های سرطانی را که هنوز در بدن هستند شناسایی کرده و از بین می‌برند. این وضعیت، در واقع دلیل انجام این عمل برای درمان سرطان است.

یافتن یک «اهدا کننده همسان»، یک گام ضروری برای پیوند ALLO است. اهداکننده، فرد سالمی است که پروتئین‌های خون وی با پروتئین‌های شما (آنتی‌ژن‌های لکوسیت انسانی یا HLA) مطابقت دارد. این فرآیند HLA typing نامیده می‌شود. خواهران و برادرانی که از والدین یکسان هستند، اغلب بهترین گزینه برای اهدا هستند، اما دیگر اعضای خانواده و گاهی یک داوطلب غیرمرتبط نیز می‌تواند اهدا کننده همسان باشد. اگر پروتئین‌های اهداکننده، با پروتئین شما مطابقت داشته باشد، احتمال کمتری دارد که به یک عارضه جدی به نام بیماری پیوند در مقابل میزبان (GVHD)‌ دچار شوید. در این صورت، سلول‌های پیوند سالم، به سلول‌های شما حمله می‌کنند.

اما اگر تیم پزشکی شما نتواند یک اهداکننده همسان پیدا کند، گزینه‌های دیگری نیز وجود دارد:

پیوند خون بند ناف. در این نوع پیوند، از سلول‌های بنیادی خون بند ناف استفاده می‌شود. «بند ناف» عضوی است که جنین را قبل از تولد به مادرش متصل می‌کند. پس از تولد، نوزاد به آن نیازی ندارد. مراکز سرطان در سراسر جهان از خون بند ناف برای این منظور استفاده می‌کنند.

پیوند والد-فرزند و پیوند ناهماهنگ هاپلوتیپ (Haplotype mismatched transplant). سلول‌های والدین، فرزند، برادر یا خواهر همیشه با نوع HLA بیمار تطابق کامل ندارند، اما در 50درصد موارد با هم مطابقت دارند. بر این اساس پزشکان بیشتر از این نوع پیوندها استفاده می‌کنند.

پیوند مغز استخوان چگونه انجام می‌شود؟

به طور کلی، فرآیند این کار شامل جمع‌آوری سلول‌های بنیادیِ جایگزین، آماده‌سازی بدن برای پیوند، انجام پیوند، و سپس مراقبت‌های دوره بهبودی است.

اغلب ممکن است یک لوله کوچک به نام کاتتر در قفسه سینه بیمار قرار داده شود که در طول عمل پیوند باقی می‌ماند. تیم جراح شما می‌تواند داروهای شیمی‌درمانی، سایر داروها و انتقال خون را از طریق کاتتر به بدن شما منتقل کند. کاتتر، میزان استفاده از سوزن‌ در پوست را تا حد زیادی کاهش می‌دهد، زیرا بیماران در طول پیوند به آزمایش منظم خون و دریافت سایر درمان‌ها نیاز دارند.

باید توجه داشت که جراحی پیوند عضو، پروسه پزشکی پیچیده‌ای است و گاهی اوقات، مراحل آن ممکن است با ترتیبی متفاوت یا در جدول زمانی متفاوتی انجام شود.

مراحل انجام پیوند اتولوگ

1. جمع‌آوری سلول‌های بنیادی. این مرحله چندین روز طول می‌کشد. ابتدا دارویی برای افزایش سلول‌های بنیادی خود دریافت خواهید کرد. سپس سلول‌های بنیادی از طریق ورید بازو یا قفسه سینه شما جمع‌آوری می‌شود. سلول‌ها تا زمانی که مورد نیاز باشند ذخیره می‌شوند.
2. آماده‌سازی قبل از پیوند. این مرحله معمولا 5 تا 10 روز طول می‌کشد. در این دوره، دوز بالایی از شیمی‌درمانی دریافت خواهید کرد. گاهی اوقات بیماران پرتودرمانی نیز انجام می‌دهند.
3. دریافت سلول‌های بنیادی. این مرحله، روز انجام عمل پیوند شماست. برای هر دوز از سلول‌های بنیادی، حدود 30 دقیقه زمان لازم است. تیم معالج شما، سلول‌های بنیادی را از طریق کاتتر به جریان خون شما برمی‌گرداند. احتمال دارد این کار بیش از یک بار انجام شود.
4. بهبودی. پزشک شما به دقت بهبود و رشد سلول‌های شما را زیر نظر خواهد داشت. در این دوره احتمالا برای کاهش عفونت، آنتی‌بیوتیک مصرف خواهید کرد. تیم معالج شما نیز هرگونه عوارض جانبی را کنترل و درمان می‌کند.

مراحل انجام پیوند آلوژنیک

1. شناسایی اهدا کننده همسان. قبل از شروع فرآیند پیوند آلوژنیک، ابتدا باید یک اهدا کننده همسان پیدا شود. نوع HLA شما از طریق آزمایش خون مشخص می‌شود. آزمایش HLA بر روی اهدا کنندگان بالقوه از خانواده شما، و در صورت نیاز، برای جستجوی داوطلب از میان اهدا کنندگان غیرمرتبط با شما انجام خواهد شد.
2. جمع‌آوری سلول‌های بنیادی از اهدا کننده. تیم جراح، سلول‌ها را از خون یا مغز استخوان اهدا کننده شما جمع‌آوری می‌کند. اگر سلول‌ها از جریان خون گرفته شوند، اهداکننده به مدت چند روز قبل از جمع‌آوری، داروی افزایش گلبول‌های سفید خون دریافت می‌کند. سپس سلول‌های بنیادی از جریان خون وی جمع‌آوری می‌شود. اگر سلول‌ها از مغز استخوان برداشته شوند، عملی به نام برداشت مغز استخوان در اتاق عمل بیمارستان انجام می‌شود.
3. اقدامات قبل از عمل پیوند. این مرحله 5 تا 7 روز طول می‌کشد. در این دوره، شیمی‌درمانی همراه با یا بدون پرتودرمانی دریافت خواهید کرد تا بدن شما خود را برای دریافت سلول‌های اهدا کننده آماده کند.
4. دریافت سلول‌های اهدا شده. این مرحله، روز انجام عمل پیوند شماست. تیم جراح، سلول‌های بنیادی اهدا کننده را از طریق کاتتر وارد جریان خون شما می‌کند. دریافت سلول‌های اهدا شده معمولا کمتر از یک ساعت طول می‌کشد.
5. بهبودی. در طول بهبودی اولیه، آنتی‌بیوتیک‌هایی برای کاهش خطر عفونت در کنار سایر داروها، از جمله داروهایی برای پیشگیری و یا مدیریت GVHD دریافت خواهید کرد. تیم معالج شما همچنین هرگونه عوارض جانبیِ ناشی از پیوند را شناسایی و درمان می‌کند.

HLA و پیوند سلول‌های بنیادی

HLA یا «آنتی ژن لکوسیت انسانی»، مولکول‌های پروتئینی هستند که ما از والدین خود به ارث می‌بریم. محققان در حال حاضر حدود 600 مولکول مختلف HLA را شناسایی کرده‌اند. قبل از انجام پیوند سلول‌های بنیادی، نوع HLA شما باید مشخص شود. این کار با گرفتن نمونه خون انجام می‌شود.

آزمایشگاه همچنین نوع HLA اهدا کننده را تعیین می‌کند. در پیوند سلول‌های بنیادی مهم است که بدانیم HLA بیمار پیوندی تا چه حد با HLA اهدا کننده سلول‌های بنیادی مطابقت دارد. «تطابق» HLA به معنی تعداد مولکول‌های HLA است که در هر دو نفر مشترک هستند. تطبیق HLA معمولاً بر اساس 6 مولکول HLA انجام می‌شود. هر چقدر این دو نفر در تعداد مولکول‌های بیشتری مشترک باشند، تطابق بهتری دارند. اگر دو نفر در یک نوع HLA مشترک باشند، گفته می‌شود که با هم تطابق خوبی دارند. این یعنی سیستم ایمنی آنها، فرد دیگر را یک عنصر «خارجی» نمی‌بینند و کمتر به دیگری حمله می‌کند.

محتمل‌ترین فرد برای یافتن تطابق HLA بین دو نفر، در بین خواهر و برادرهای با والدین یکسان است. اگر دو خواهر و برادر، مولکول‌های HLA یکسانی را از هر دو والدین به ارث ببرند، گفته می‌شود که آنها HLA همسان دارند.

25% احتمال دارد که یک فرد با خواهر و برادر خود، HLA همسان داشته باشد؛ به‌طور کلی یک قانون بنیادین در وراثت HLA وجود دارد: شما 25% شانسِ به ارث بردن مولکول‌های HLA مشابه با خواهر یا برادر خود را دارید، 25% احتمال دارد هیچ یک از مولکول‌های HLA مشابه با خواهر یا برادر خود به ارث نبرید، و 50% شانس به ارث بردن نیمی از مولکول‌های HLA مشترک را دارید.

اما در عین حال، دو فرد غیرمرتبط نیز می‌توانند همسانی خوب داشته باشند. اگرچه این حالت احتمال کمتری دارد، اما این امکان وجود دارد که برخی از مولکول‌های مشابه HLA را با یک فرد دیگر داشته باشید. به عنوان مثال، اگر شما و این فرد، سه مولکول HLA مشترک داشته باشید، گفته می‌شود که شما دو نفر، «تطابق سه آنتی‌ژن HLA» دارید.

یافتن بهترین اهدا کننده

زمانی که پزشک به این نتیجه می‌رسد که پیوند سلول‌های بنیادی بهترین درمان برای بیمار است، از اعضای خانواده بیمار درخواست می‌کند آزمایش شوند. از خود بیمار، و همه‌ی خواهرها و برادران و معمولاً والدین آنها برای HLA typing خون گرفته می‌شود. اگر یکی از اعضای خانواده HLA یکسان داشته باشد، آزمایش‌های بیشتری انجام خواهد شد تا کاملاً مطمئن شوند که این دو نفر، بهترین تطابق ممکن را دارند. این کار معمولا شامل اخذ DNA بیمار و همچنین فرد اهدا کننده از سلول‌های خونی و تایپ کردن ژن‌های HLA برای بررسی یکسان بودن آنهاست.

اگر هیچ یک از خواهر و برادرها یا والدین، گزینه‌ی مناسب برای اهدا نباشند، تیم پزشکی احتمالا اعضای دیگر خانواده را آزمایش می‌کند: خاله، عمو، و مادربزرگ و پدربزرگ و … اگر در خانواده بیمار، مطابقت HLA پیدا نشود، لازم است یک اهداکننده غیرمرتبط با مولکول‌های HLA مشابه پیدا شود.

انجام آزمایش HLA typing برای عمل پیوند عضو در ارومیه

قبلا برای بررسی همسانی اهدا کنندگان و دریافت‌کننده‌ی پیوند عضو، بیماران و خانواده آنها مجبور به انجام آزمایش در تهران و شهرهای دیگر بودند. اما در حال حاضر این تست‌ها در آزمایشگاه ماهان ارومیه با بالاترین دقت و در کمترین زمان ممکن انجام می‌گیرد. آزمایشگاه ماهان، تنها مرکز تخصصی انجام تست‌های لازم برای بررسی پیوند عضو و پیوند مغز استخوان در ارومیه و آذربایجان غربی است. برای هماهنگی در خصوص انجام این تست برای عزیزان خود، لطفاً با شماره 04433483434 تماس بگیرید.